Jedna srpsko-albanska priča: Jugoslavija i Kosovska drama (2)
Iz skromnih izvora beležimo da je Autonomna Kosovo-metohijska oblast današnje granice dobila 1959. godine, kada je delovima teritorije opštine Raška, proširena opština Leposavić. Od 1963. ta se oblast zvanično zove Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, da bi, ustavnim amandmanima iz 1966. pokrajini bio priznat status „konstitutivnog elementa federacije“.
Ostalo je zapisano da su do tada Albanci činili većinu stanovništva pokrajine, a da su Srbi i Crnogorci držali najveći broj državnih i partijskih funkcija, uključujući tu čelne pozicije u lokalnoj policiji i bezbednosti. Stanje u kome su Albanci bili nacionalna manjina, komunističke vlasti su godinama održavale silom i zastrašivanjem.
Takva društvena klima je 1968. godine, proizvela masovne demonstracije, koje su krenule sa Filozofskog fakulteta Univerziteta u Prištini.
Tek nakon njih, Albanci su dobili veću autonomiju koja je podrazumevala i školovanje na maternjem jeziku, ali su tu novu realnost na Kosovu mnogi skupo platili. Tako je najžešći zagovornik i borac za prava Albanaca, pisac Adem Demaći, u zatvoru je proveo 28 godina.
Poštujući princip etničke pripadnosti od tada je broj zaposlenih u državnim organima i preduzećima, a posebno na čelnim funkcijama morao je da bude u skladu sa brojem stanovnika. Primenom te nove realnosti, mnogi Srbi i Crnogorci su ostali bez posla, što je pokrenulo proces njihovog iseljavanja, pa se do 1970. oko 70.000 njih iselilo sa Kosova.
Donošenju novog Ustava u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ) od 21. februara 1974. godine prethodile su velike i obimne pripreme. One su krenule 1. jula 1966. godine smenom potpredsednika SFRJ Aleksandra Rankovića na Brionskom plenumu, a nastavljene Ustavnim amandmanima 1968. godine, kojima je započela federalizacija zemlje i 1972. kada je uvedeno Predsedništvo, kao kolektivni šef države.
Ovaj proces je okončan velikim čistkama u republičkim rukovodstvima Hrvatske i Srbije. Najpre su 1971. godine u Hrvatskoj ekspresno smenjeni Miko Tripalo i Savka Dapčević Kučar, nacionalističke vođe „Hrvatskog proljeća“ odnosno „Maspoka“ (Masovni pokret), a sledeće 1972. godine ista sudbina je zadesila „srpske liberale“ – šefa srpskih komunista Marka Nikezića i generalnu sekretarku CK SKS Latinku Perović.
Tako su, posle dugih rasprava i partijskih čistki na više nivoa, stvoreni uslovi da se u Saveznoj skupštini definitivno usvoji novi Ustav SFRJ.
Ovim činom je, pored društveno ekonomskih odrednica dogradnje samoupravnog socijalizma, najviše promena ugrađeno u državno ustrojstvo – jačanje federalizacije zemlje. Ostaće upamćeno da je novim Ustavom predsednik SFRJ Josip Broz Tito proglašen doživotnim predsednikom države.
Ključne promene u Ustavu odnosile su se na budući status Vojvodine i Kosova u odnosu na Republiku Srbiju i SFR Jugoslaviju. Novi Ustav je Vojvodini i Kosovu, socijalističkim autonomnim pokrajinama u okviru Srbije, dao više novih ovlašćenja koja do tada nisu imale. Ključno je bilo pravo veta, odnosno ustavno ovlašćenje kojim vlasti u dveju pokrajinama mogu da stopiraju odluke koje donose najviši organi Republike Srbije. Nadležnost Srbije nad pokrajinama ogledala se uglavnom po pitanjima narodne odbrane i monetarne politike.
Onoliko koliko je srpska javnost bila iznenađena i zabrinuta ovakvim ustavnim zaokretom, toliko su ove odluke naišle na odobravanje u Novom Sadu, a posebno u Prištini. Šta više, na Kosovu su vetar u leđa dobile one političke grupacije koje su sve češće isticale zahtev da Kosovo postane sedma republika u sastavu Jugoslavije.
Nastaviće se...
Piše: Radoman Irić
